გრიგოლ ხერხეულიძე

წ ე რ ი ლ ე ბ ი

„მაცნე“, ენისა და ლიტერატურის სერი, 1971, №3

„ცისფერი ყანწები“ ოციან წლებში

ქართველი სიმბოლისტების გართიანება „ცისფერი ყანწები“ ოციანი წლების ჩვენს ლიტერატურულ ცხოვრებაში წარმოადგენდა ყველაზე მეტი ყურადღებისა და აზრთა სხვადასხვაობის საგანს. ეს ვითარება ორი მომენტით იყო შეპირობებული. ჯერ ერთი, აღნიშნული ჯგუფის სამწერლო ასპარეზზე გამოსვლით (1996 წ. ქუთაისი) ქართულ მწერლობაში ორგანიზაციულად გაფორმდა დასავლეთევროპული წარმოშობის დეკადენტურ-სიმბოლისტური სკოლა, რომელმაც, მიზნად დაისახა რა ეროვნულ ნიადაგზე მოდერნიზმის დამყნობა და ქართული პოეზიის სრული რეფორმაცია, თავისი მოღვაწეობა განაგრძო საბჭოთა საქართველოს პირველ ათწლეულშიც; მეორეც, „ცისფერი ყანწები“ თავის თავს ლიტერატურაში ამკვიდრებდა, უმთავრესად და უპირატესად, ლირიკული პოეზიით. აქ გაერთიანებული იყვნენ უაღრესად ნიჭიერი , ერუდირებული და მოაზროვნე პოეტური ძალები, რომლებიც ყოველ თავიანთ ახლად გამოქვეყნებულ ლექსში თუ კრიტიკულ-პუბლიცისტურ გამოსვლაში ცდილობდნენ ყოფილიყვნენ ორიგინალურნი, რასაც, ზოგიერთ დადებით მომენტთან ერთად, არაიშვიათად აშკარად მიუღებელი ტენდენციებისა და უცნაურობის ელფერი გადაჰკრავდა. არანაკლები მნიშვნელობისაა ის ფაქტი, რომ აღნიშნული სკოლის ფუძემდებლები და ლიდერები, სწორედ, ცნობილი – პოეტები პაოლო იაშვილი და ტიციან ტაბიძე იყვნენ. აი, ჩვენი ფიქრით, ის ორი ძირითადი ფაქტორი, რაც ქართველი სიმბოლისტებისადმი ასეთ განსაკუთრებულ ყურადღებას განსაზღვრავდა როგორც ლიტერატურული წრეების, ისე მკითხველთა საზოგადოების მხრივ.

ქართველი სიმბოლისტების პირველი ლიტერატურული ორგანო „ცისფერი ყანწები“, რომელიც 1916 წელს ქუთაისში გამოვიდა ორ ნომრად, მასში მოთავსებული მანიფესტით, საპროგრამო წერილებითა და მხატვრული ნაწარმოებებით სავსებით აშკარად გვამცნობდა თავის შემოქმედებითს კრედოსა და მხატვრულ-პრაქტიკული მიმართულების პრინციპებს. ეს მრწამსი ემყარებოდა მსოფლიოში კარგად ცნობილი სიმბოლისტურ-დეკადენტური სკოლის ესთეტიკურ თეორიას.

სიმბოლიზმი, როგორც ლიტერატურულ-მხატვრული მიმართულება, დასავლეთევროპული ბურჟუაზიის სოციალურად დაცემული კლასობრივი იდეოლოგიის პირმშოა. იგი ამოიზარდა ფრანგულ სინამდვილეში გასული საუკუნის მეორე ნახევარში როგორც პარნასული სკოლის თავისებური გაგრძელება, მაგრამ, პარნასიზმისაგან განსხვავებით, იგი უკიდურესი დეკადანსით ხასიათდებოდა, უპირისპირდებოდა ხელოვნების რეალისტურ სტილს, როგორც მისი უარყოფა. რეალიზმის საწინააღმდეგოდ, სიმბოლიზმი ასახვის საგნად იხდის არა გარემო სინამდვილეს თავის ობიექტურ განფენილობაში, არამედ თავის მიერვე შექმნილ არარსებულ სამყაროს, ახდენს სინამდვილის მისტიფიკაციას. მისეული მხატვრული მოდელი ცხოვრებისა აგებულია სიზმარეული ჩვენებების, ირეალური ქვეყნის და სანახევროდ პათოლოგიური წარმოდგენებისა თუ ასოციაციების საფუძველზე. სიმბოლოებით აზროვნება, რაც საერთოდ ხელოვნების ერთ-ერთი ძირითადი მხატვრული მეთოდია, სიმბოლისტებმა შემოქმედების უმთავრეს ფეტიშურ პრინციპად გაიხადეს და მხატვრულ აზროვნებაში მხოლოდ მას მიანიჭეს ჰეგემონია. ამის შედეგად მხატვრული სახეები მათს ნაწარმოებებში ხშირად მეტად რთული და არცთუ იოლად ამოსახსნელ ამოცანებად იქცნენ, რაც, რასაკვირველია, ძნელად გასაგებს ხდიდა შემოქმედებითი ფაქტის აზრსა და შინაარსს.

ყოველი მხატვრული მიმდინარეობა, როგორც იდეოლოგიის სპეციფიკური დარგი, თავის შემოქმედებითს პრინციპებს ემყარება და ყოველ მათგანს აქვს თავისი ფილოსოფიური საყრდენი. სიმბოლიზმის ფილოსოფიურ საფუძველს სუბიექტური იდეალიზმი წარმოადგენს. შემთხვევითი არ არის, რომ სიმბოლიზმის უბადლო თეორეტიკოსი ანდრეი ბელი, ადგენს რა ამ ლიტერატურული სკოლის მეცნიერულ პოსტულატს, ყურადრებას ამახვილებს ძირითადად კანტის, შოპენჰაუერისა და ნიცშეს ფილოსოფიურ შეხედულებებზე. პრიორიტეტი მაინც კანტს მიეკუთვნება. კანტის ფორმულა – საგანი თავისთავად და საგანი ჩვენთვის – ესთეტიკაშიც ვრცელდება და პოეზიაც, ამისდა მიხედვით, ყველას საკუთრებას არ შეიძლება წარმოადგენდეს. წმინდა გონების კრიტიკის ავტორის ესთეტიკას უშუალოდ უკავშირდება სიმბოლიზმი.

ძნელია ისეთ ავტორიტეტებთან კამათი, როგორებიცაა ფილოსოფიაში კანტი და ლიტერატურის თეორიაში ა. ბელი, მაგრამ მატერიალისტურ ესთეტიკაში დადგენილია, რომ ხელოვნება არის არა ცალკეული სუბიექტის სულის პრიზმაში გადამტყდარი სინამდვილე ან ფერთა უშინაარსო ბრჭყვიალი, არამედ გარკვეული სოციალური კატეგორია, რომელიც მოწოდებულია ხალხს ნამდვილი მშვენიერებით გამოწვეული სიხარული მიანიჭოს.

ქართულმა სიმბოლიზმმა მეტ-ნაკლებად აითვისა დასავლეთევროპული და რუსული ამ დეკადენტური სკოლის ძირითადი პრინციპები და მართალია მოგვიანებით, მაგრამ მაინც გაავრცელა იგი ეროვნულ სინამდვილეში. ასე ასეიქმნა ჩვენში სიმბოლისტური სკოლა, სადაც წამყვან როლს თამაშობდნენ შემდეგში უკვე კარგად ცნობილი პოეტები: ტიციან ტაბიძე, პაოლო იაშვილი, ვალერიან გაფრინდაშვილი, გიორგი ლეონიძე, კოლაუ ნადირაძე, რაჟდენ გვეტაძე, შალვა აფხაიძე, ნ. მიწიშვილი.

ქართველი სიმბოლისტების მანიფესტი, რომელიც „ცისფერი ყანწების“ პირველ ნომერში დაიბეჭდა, ზარზეიმით გვაუწყებდა:



„საქართველოს მგოსნებს,

ყველა მეოცნებეს,

ქართველ ხალხს!

ისმინეთ ყველამ ჩვენი ქადაგება!..



საქართველოს ლანდურ არსებას მოვევლინეთ ჩვენ ახალი სხივმოსილობით და ოცნება დაკარგულ ხალხს ვასწავლით განწმენდილ გზას მომავლის ცისფერ ტაძრისაკენ... პირველთქმა ჩვენი არის შხამური, იგი ადუღებულ ფოლადივით დასწვავს თქვენს გულს, უწმინდესი ხელოვანის მტერნო, თქვენ ვისაც არა გწამთ ხელოვანის მეფობა და მისი მაღალი ტახტის წინაშე არ აღიარებთ სამუდამო ქვეშევრდომობას“.

„პირველთქმის“ ამ დასაწყისს სტრიქონებს უკვე აშკარად დაჰკრავს მოდერნიზმის ნობილი ლოზუნგის - „ხელოვნება ხელოვნებისათვის!“ - იერი. როგორც ვხედავთ, აქ არაფერია ნათქვამი ხელოვნების სოციალური არსისა და ფუნქციის შესახებ. ასეა მთელი მანიფესტის მანძილზე. სამაგიეროდ მასში სავსებით ცხადად არის გამოხატული კორპორანტთა ლტოლვა უცნაურობისა და არაჩვეულებრივობისადმი. „ჩვენ გვსურს შევქმნათ გაუგებარი და საოცარი სიტყვები, - ვკითხულობთ შემდეგ, - ჩვენ სიმღერებში თქვენ დაინახავთ მრავალფერებს, რომელთა ხალისიანი ცეკვა გააგიჟებს თქვენ მიძინებულ თვალთა ცქერას“.

ამ ნათქვამშიც ძნელი არ არის გამოვიცნოთ სიმბოლიზმის ფუძემდებლების მიერ არაერთხელ გაცხადებული მოსაზრება, რომ მხატვრული სიტყვა ძნელად გამოსაცნობ ფენომენს უნდა წარმოადგენდეს, რომ, გარდა ამისა, სიტყვის როგორც გრაფიკულ, ისე ფონეტიკურ მხარეს აქვს თავისთავადი, პოეტური სემანტიკისგან დამოუკიდებელი ღირებულება. და უფრო მეტიც, ყოველი ასო-ბგერა აღძრავს ჩვენში რომელიმე გარკვეული ფერის ან მოვლენის ასოციაციას.

გარდა იმისა, რომ ცისფერყანწელები უკრიტიკოდ ღებულობდნენ დაესაბუთებინათ საქართველოში ამ ლიტერატურული მიმართულების დამკვიდრების აუცილებლობა და ამ მიზნით ეროვნულ სამყაროში უძებნიდნენ მას საყრდენ ნიადაგს, ცდილობდნენ დასავლეთევროპული და ქართული სახე-მოტივების შერწყმასა და დანათესავებას. საინტერესოა, თუ როგორ განმარტავდა ამ საკითხს ცისფერყანწელთა ერთ-ერთი იდეოლოგი ტიციან ტაბიძე: „არის ნიადაგი ჩვენში სიმბოლიზმისათვის? - აყენებს კითხვას ტ. ტაბიძე და თვითონვე პასუხობს, - ქართველ ხალხში სცხოვრობს უკვდავი აქტიორული სული. იმას უნდა მუდამ სხვა იყოს, იმას უყვარს თეატრალიზაცია ცხოვრების, რატომ იღებება ქართველი ქალი? ესეც ხომ მოდის ბრალი არ არის, ამას ჩვენში ხომ დიდი ისტორია აქვს. მიზეზი აქაც იგივეა, ეს აქტიორობა და თეატრალიზაციაა ცხოვრების. ეს ბუნება შეუსწავლელია ჯერ სრულად. ქართველ ხალხს უყვარს ნიღაბი, სიმბოლიზმი სწორედ ფილოსოფიაა ამ ნიღაბის. და ამიტომ სიმბოლიზმი ჩვენში აუცილებელია“.

როგორც ვხედავთ, ავტორი მეტად გონებამახვილურად და ორიგინალურად ასაბუთებს თავის დებულებას. განსაკუთრებით საინტერესოა თეატრალიზაციისა და ნიღბების ანალოგია. ერთი შეხედვით, აქ მართლაც არის რაღაც ხელჩასაჭიდი და დამაფიქრებელი. მაგრამ საკითხს თუ ნამდვილი ისტორიული თვალსაზრისით შევხედავთ, დავინახავთ რომ ქართული და დასავლეთევროპული თეტრალიზაცია თუ ნიღაბი სრულიად სხვადასხვა სოციალურ-იდეოლოგიური ფაქტორებით იყო განპირობებული. ერთი გამოხატავდა ფეოდალური და შეიძლება უფრო ადრინდელი ეპოქების საზოგადოებრივ-ესთეტიკურ იდეალებს, სადაც მაღალი ფენების განწყობილრბრბთან ერთად საერთო-სახალხო ინგრადიენტიც, რაც მთავარია, ჭარბად ერია, ხოლო მეორე წარმოადგენდა დაქვეითების გზაზე დამდგარი ბურჟუაზიულ-კაპიტალისტური სოციალური წრეების მხატვრულ გემოვნებას. ეს გარემოება კი, რა თქმა უნდა, საეჭვოს ხდის წერილის მტკიცებას სიმბოლიზმისა და ძველი ქართული კულტურის მჭიდრო ურთიერთობის შესახებ.

გარდა ამისა, პოეტის მსჯელობაში აშკარად შეიმჩნევა რემი დე გურმონის ნიღაბთა თეორიის გავლენა. ფრანგმა ავტორმა თავისი ეტიუდების კრებულს, რომელშიც ევროპის ცნობილი პოეტების ნაწარმოებებია განხილული, „ნიღაბთა წიგნი“ უწოდა და ამით გვანიშნა, რომ პოეზია ნიღბებით აზროვნებაა. ე.ი. ერთმანეთს ემთხვევა სახის, სიმბოლოს და ნიღბის ცნებები. ტყუილად როდი ამბობდა ვ. გაფრინდაშვილი: „ბუნება ტაძარია და ყოველი მხრიდან გვიყურებენ სიმბოლოები, რომელნიც ითხოვენ მათ გაცნობას“. ტ. ტაბიძე კი დაბეჯითებით ცდილობდა ქართულ სინამდვილეში გაემართლებინა სიმბოლიზმის არსებობა.

ტიციან ტაბიძის ამ თეორიამ პრაქტიკული ასახვა პოვა მის პოეზიაშიც. აი სტრიქონები მისი ლექსიდან:



გაფიზის ვარდი მე პრუდონის

ჩავდე ვაზაში.

ბესიკის ბაღში ვრგავ ბოდლერის

ბოროტ ყვავილებს.



ამ სიტყვებში გამოხატულია ავტორის მისწრაფება აღმოსავლური და დასავლური ლიტერატურული მოტივების შერწყმისა. ეს ლექსი დაწერილია 1916 წელს, სიმბოლიზმის ოფიციალურად გამოცხადების ხანს. იმავე ტენდენციას ცისფერყანწელები არც შემდგომ თმობენ. ამას ადასტურებს, მაგალითად, გიორგი ლეონიძის ლექსი „ავტოპორტრეტი“, სადაც აგრეთვე ორიგინალურადაა გამოთქმული ანალოგიური აზრი:



პოეზიაში, როგორც რუმბში ჩაყუდებული.

ყველა წვენებში, ყველა შხამში სული ჩავაწე,

არტურ რემბოსთან ბოროტ ტყუპად ჩახუტებული

მიდგამენ გვირგვინს თეიმურაზ და ჭავჭავაძე.



აქ უკვე პოეტს სრულიად თავისებური და შთამბეჭდავი სახე აქვს მონახული თავისი მხატვრული გემოვნებისა და მრწამსის გამოსავლენად. ერთი მხრივ, რემბო „დაწყევლილ პოეტთა“ რაინდი, ხოლო აქეთა მხარეს თეიმურაზი და ჭავჭავაძე. წარმოვიდგინოთ, რამდენათ ძლიერი უნდა ყოფილიყო პოეტის სურვილი უჩვეულო პოზაში საკუთარი თავის დაყენებისა, რომ ასეთი შორეული, ერთიმეორისაგან რადიკალურად განსხვავებული სახეები ერთმანეთის გვერდი-გვერდ მოეთავსებინა.

ცისფერი ყანწელების მოღვაწეობა უფრო ფართო ხასიათს ღებულობს მათი თბილისში გადმოსვლის შემდეგ.

1922 წელს ქართველმა სიმბოლისტებმა საჭიროდ დაინახეს კიდევ ერთხელ გამოსულიყვნენ დეკლარაციით ლიტერატურის მოყვარულთა წინაშე. ამჯერად მათი განცხადება დაიბეჭდა გაზეთში „ბარრიკადი“. მასში აღნიშნულია: „ცისფერი ყანწები“ ერთადერთი შკოლაა პოეტების საქართველოში, რომელიც თავის თავს ამტკიცებს მხოლოდ ესთეტიკურად. ამით ნათქვამია, რომ ქართველი სიმბოლისტები არ ღალატობენ ერთხელვე არჩეულ შემოქმედებითს გზას, რომ მათთვის ისევ და ისევ მთავარია არა ცხოვრებისეული რომანტიკა, არამედ „წმინდა ხელოვნების“ სიმშვენიერით თრობა. ცისფერყანწელთა იმ დროის ლექსებში არამცთუ ასახვას, უბრალო გტამოხმაურებესაც კი ვერ პოულობს საქართველოში მომხდარი საზოგადოებრივი გარდატეხანი, ახალი აღმშენებლობის დასაწყისი. მათი ზოგიერთი განცხადება თანადროულობასთან დაახლოების სურვილის შესახებ ლიტონ სიტყვებად რჩება, სინამდვილეში კი ისინი განაგრძობენ მათთვის ჩვეული თემატიკის დამუშავებას: ისევ მათივე გამოგონილი სამყაროთი გატაცება, ისევ მოჩვენებები და უცნაურობანი, ისევ ბოდლერის, ვერლენის, რემბოსა და მალარმეს რემინისცენციები.

მართალია, პ. იაშვილმა, ახალ საქართველოსადმი მიძღვნილ ლექსთან ერთად, იმავე წელს მოწოდებით მიმართა თავის კოლეგებს: „ამხანაგებო, ნუ გეზარებათ ჩამოცილება ძველი ფესვების, დროა გადიქცნენ ოქროს ზარებად აცრემლებული ჩვენი ლექსები“, მაგრამ ამას არც მისთვის და არც მისი თანამოკალმეებისათვის ერთ ხანს სასურველი შედეგი არ გამოუღია. პ. იაშვილი ღრმად არის მოქცეული ძველი განწყობილებების წრეში. წარსულის ლანდები, ევროპისაკენ ლტოლვა და ხანაც სოფლის მოგონებები განსაზღვრავს მის პოეტურ გულისყურს. „წარსულის უკუღმართული კივილი“, როცა „ქარავანები სცლიან ოქროებს ძველ მადნებიდან“, „ყვითელ ორპირში ყანჩების კვალი“ და „მწვანე ცხენისწყლის ციებ-ცხელება“, „თეთრი ძროხების ჯოგი“ და „შემოდგომა მოწყენილი და ღრუბლიანი“, „პარიზი, გულის და თვალის ამხელი“ და „კათოლიკების მონასტერში ლოცვა“ - მხატვრულ სახეთა ეს არსენალი, რომელიც ავტორის უეჭველ ნიჭიერებაზე მეტყველებს, მოწმობს პოეტის განწყობილებათა ეკლექტურობას.

რევოლუციამდე ქართულ პრესაში გამოჩნდა ლექსები „ელენე დარიანის“ ხელმოწერით. შემდეგ გამოირკვა, რომ ამ ფსევდონიმს ამოფარებული იყო პაოლო იაშვილი. ახლა ძნელია იმის გარკვევა, თუ რად დასჭირდა ისეთი მაჟორული ხმის მამაკაც პოეტს, როგორიც პ. იაშვილი იყო, ქალის სახელითა და გვარით ლექსების ბეჭდვა. როგორც გადმოგვცემენ, ცისფერყანწელების სურვილი იყო კორპორაციაში ჰყოლოდათ პოეტი ქალი. ყოველ შემთხვევაში, ეს ფაქტიც ყოველივე უჩვეულობისა და უცნაურობისადმი მათი სწრაფვის დამადასტურებელია. ელენე დარიანის კამერულ დღიურებში ჩვენ ვხედავთ საკმაოდ ლამაზი და გონებაგახსნილი ქალის პორტრეტს, რომელსაც არ აკლია არც ზომიერი ვნებიანობა და არც ნებისყოფა. საინტერესოა მისი განცდები, ბუდუარი და საერთოდ დღიური ყოფა. ეს მანდილოსანი პოეტი უფრო საპფოსა და ჟორჟ სანდის ნარევი ტიპია, რომელიც ანა ახმატოვასთანაც ამყარებს სულიერ ნათესაობას. სანიმუშოდ მოვიყვანოთ ლექსი „დარიანული“, რომელიც სათაურის მიხედვით, ლირიკული გმირის ხასიათს უნდა ამჟღავნებდეს:



დაიტანჯა მაჯა მარჯნის მძიმე ჯაჭვის ტარებით

ბევრი ცრემლი დამეხარჯა ერთი ღამის ნეტარებით.

დაიტანჯა მაჯა მარჯნის მძიმე ჯაჭვის ტარებით.

მე ლოყაზე დამრჩა ფარჩა ცხელი პირის მოკარებით.

დაიტანჯა მაჯა მარჯნის მძიმე ჯაჭვის ტარებით

ჩემს დამტანჯველს ღმერთი დასჯის ქაჯად გადაგვარებით.



ვკითხულობთ ამ ლექსს და ვგრძნობთ მოვლენისადმი ქალურ მიდგომას. ქალურ განწყობილებას და ქალურ სუნთქვას, რასაც უფრო აძლიერებს ფინალური აკორდი.გარდა ამისა, აქ უტყუარად ვადასტურებთ ფორმისეულ სიახლეს, რაც გამოიხატება არა მარტო სხვადასხვამარცვლოვან ტაეპთა შეწყობით, რითაც ახლებური რიტმი იქმნება, არამედ ალიტერაციის მარჯვე, ძალდაუტანებელი გამოყენებითაც.

არა მარტო ცისფერყანწელთა შორის, არამედ ოციანი წლების მთელ ჩვენს პოეზიაში დიდი სახელითა და ავტორიტეტით სარგებლობდა ტიციან ტაბიძე – ქართული სიმბოლიზმის ერთ-ერთი სულისჩამდგმელი, თეორეტიკოსი და მებაირახტრე. იგი პაოლო იაშვილთან ერთად დაჟინებული რწმენით იცავდა და ხელმძღვანელობდა ცისფერყანწელთა ლიტერატურულ ორდენს. ფართო სამწერლო ერუდიციითა და ნაღდი პოეტური ტალანტით აღჭურვილი პოეტი დიდი შინაგანი წვისა და შემოქმედებითი გზების ძიების პროცესს განიცდიდა. თავიდან თვითდაჯერებული სიმბოლისტი, ბოდლერის, მალარმეს და სხვა გამოჩენილ პოეტთა თაყვანისმცემელი, ოციანი წლების დამდეგს თავის ლიტერატურულ არსენალს სხვა დეკადენტური ნაკადებითაც ავსებს და მოდერნისტული პოეზიის თავისებურ ნაზავს გვაწვდის. ამას თვით პოეტიც აღიარებს ავტობიოგრაფიულ ჩანაწერში, როცა ცისფერყანწელთა შემოქმედებითს სიმპათიებზე გვესაუბრება. იგი წერს: ,,საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების პირველ წლებში ჯერ კიდევ სიმბოლიზმი, ფრანგი სურეალისტები და დადაისტები გვიზიდავდნენ”. გასაგებია, რომ ისეთ ლიტერატურულ მიმართულებებს, როგორიც არის დადაიზმი და სურეალიზმი, რომელთაც ბევრი რამა აქვთ საერთო სიმბოლიზმთან, ადვილად შეეთვისებოდნენ ცისფერყანწელები.

მართლაც, თუ დაკვირვებით წავიკითხავთ ოციანი წლების პირველი ნახევრის ლექსებს ტ. ტაბიძისა, დავრწმუნდებით, რომ ჯერ კიდევ მძლავრია მათში აღნიშნული დეკადენტური გადახრების ხვედრითი წონა. ლექსები: „პაოლო იაშვილს“, „დროშა ქიმერიელთა“, „ნინა მაყაშვილს“, „მელიტას“, „სეზონის ფალავანი“, „ორპირის ოქროპირი“, „ოცდასამი აპრილი“, „უჟმური კვირა“ და სხვ. ამის თქმის საბაბს ნამდვილად იძლევიან. ამ ლექსებში ბუნებრივი ინერციით გადმოდიან ძველი მოტივები და სახეები, რომლებმაც მათ ავტორს სიმბოლისტის სახელი მოუპოვეს. ქალდეას ნანგრევები და სიზმრები, ქიმერიელთა დროშები, სკვითური ულაყების ჭიხვინი ტ. ტაბიძის პოეტურ აპერცეფციაში იბერთა და კოლხთა უძველეს სამკვიდრებელს და გენებს უკავშირდება („ტიგროს, ევფრატი მირწევდა აკვანს და კუბოს მირწევს რიონი, მტკვარი“). ამის პარალელურად, ან უფრო სწორად, ყოველივე ამასთან უშუალო კონტაქტში პოეტს ესახება ევროპული ბოჰემურ-ესთეტური მოტივები და ასოციაციები: კოლომბინა, პიერო, ბირნამიის ტყე, ლოტრეამონი და ლაფორგი. პოეტს ისევ ეზმანება: „ცა დახეული, როგორც დროშა ქიმერიელთა, ქალდეას დროშა მეწამული და მოწამლული“.

თვალს თუ გავადევნებთ, შევამჩნევთ, როგორი სისწრაფით იჭრება ტიციანის ლირიკაში დადაიზმის ბაცილა, რომელიც გულმოდგინედ აკავშირებს ერთმანეთს სრულიად საწინააღმდეგო ცნებებსა და სახეებს, უკარგავს ლექსს მთლიანობას და ხდის მას ფრაგმენტულს. პოეტს თითქოს სჯერა ასეთი სტილისა: „ეს სულ ერთია, მაინც გაუგებარია – შეიძლება წერა იეროგლიფებით“.ამიტომაა ამ ხასიათის ლექსებში ამგვარი უცნაურად პარადოქსული სტრიქონები: „დასავლეთის დივანს დასწერდა ბაყალი“, ან „მე თვითონ მაშინებს გომბეშოს ანექსია“; შემდეგ, მოვუსმინოთ ამ სიტყვებსაც: „შემიძლია დავიჩემო, რომ სიზარმაცის ნამდვილი ღმერთი ვარ. და თუ ამას დაემატება, რომ ლოთობა ჩემი სტიქიაა – ჩემზე ეროვნული პოეტი არ ყოფილა საქართველოში. კოტე მარჯანიშვილი, სანდრო ახმეტელი, შალვა დადიანი და უშანგი ჩხეიძე ზიან ტანტების ცირკში – კულა გლდანელის იუბილეზე... პაოლო იაშვილის მაგიერ სიტყვას ამბობს „არბიტორი“: „შენ დაუკა, ვანუა“. როგორც ვხედავთ, აქ ლექსი დეფორმირებულია, არ არის მწყობრი რიტმი, რითმა და, რაც მთავარია, მოვლენები თანმიმდევრულად არ ვითარდება, მათ შორის არ მყარდება ორგანული კავშირი. ეს ასოციაციები თავისთავად საინტერესოა, მაგრამ ისინი არ არიან შეკრული საერთო იდეურ-მხატვრული ჩარჩოთი. ტიციან ტაბიძის დადაისტური ლექსების შესახებ მისივე სიტყვების დამოწმება შეიძლება: „ასე ატირებდა პოეტს მალარია, ასე გაუგებრად წერდა ტიციან ტაბიძე“. პოეტის ეს გულწრფელი აღიარება თავისი დადისტური ნაწარმოებების მიმართ გამოტანილ თვითგანაჩენად უნდა ჩაითვალოს.

მაგრამ ყოველგვარი მოდერნისტული განშტოება ტ. ტაბიძის პოეზიაში სიმბოლიზმის ფარგლებში იყრის თავს. იგი წარმართავს და აკონტროლებს მისი ლექსების მხატვრულ მექანიზმს. ოციანი წლების პირველ ნახევარში ტ. ტაბიძე ძირითადად სიმბოლისტ პოეტად რჩება.

ამჯერად ყურადღება გვინდა გავამახვილოთ ერთ მოტივზე, რომელიც მძაფრად არის განვითარებული ოციანი წლების ტ. ტაბიძის ლირიკაში. ეს არის ბედისწერის შეგრძნება, რაც ახასიათებს ხელოვნებას საეღოდ და რომელიც სიმბოლიზმმა ზოგადსაკაცობრიო სფეროდან უფრო კონკრეტულ-სუბიექტურ პლანში გადმოიტანა. ბედის გარდუვალობის რწმენა, ფატუმის აღიარება ფართოდაა გავრცელებული როგორც კლასიკურ შემოქმედებაში, ისე ფოლკლორში. ქართულ ხალხურ სიტყვიერებას ამ ცნების აღსანიშნავად დღემდე შემოუნახავს შესანიშნავი გამოთქმა „ბედის მწერალი“ („მოგვივლენ ბედის მწერლები, სასთუმალზე დაგვიჯდება“). ჩანს, ჩვენი ხალხის შეგნებაშიაც ჯერ კიდევ ღრმადაა გამჯდარი გარდუვალი შემთხვევის რწმენა. ხალხის მიერ ჩვეულებრივ ცხოვრებისეულ კანონად მიღებული ეს მოვლენა სიმბოლისტებმა ტრაგიკულობის ფოკუსში მოაქციეს და ზეფატალურ გრძნობად აღიქვეს. ჩვენი სიმბოლისტებიდან ეს მოტივი განსაკუთრებული ძალით ტ. ტაბიძის ლექსებში იჩენს თავს. პოეტი შეპყრობილია თავისი სიცოცხლის რაღაც უბედური დასასრულის წინათგრძნობით, რაც მას, სამწუხაროდ, აუხდა. ასეთი მძიმე განცდები ეწევიან მას თავისმკვლელობის აუცილებლობის აღიარებამდე. ეს აზრი პოეტს დემონივით ასდევნებია ფეხდაფეხ: „ვიცი მომელის მაინც ეს ბედი, და ისიც ვიცი, ჩემზე ახია“, - ამბობს ერთგან იგი, ხოლო სხვა ადგილას: „შემართულია ფეხზე ჩახმახი და უსიკვდილოდ ვერ გადურჩები“.

თვითმკვლელობის აკვიატებული აზრის კონცენტრაცია ტ. ტაბიძეს მოცემული აქვს ცნობილ ლექსში „ნინა მაყაშვილს“, რომელიც მისი ერთგული თანამეცხედრისადმია მიძღვნილი. ჩვენს წინაშე დგას სავსებით ჩამოყალიბებული პოეტი ესთეტი, უსაზღვროდ შეყვარებული სამშობლოზე, პოეზიაზე, შთამომავლობაზე. იგი თავისი ცხოვრების თანამგზავრთან ერთად დგას ვანქის ტაძარში, დამძიმებული ამქვეყნიური ავკარგით, და სიცოცხლის ამაოებას საბოლოოდ ურიგდება. მისი მიმართვა, რომელიც აღსავსეა შინაგანი დრამატიზმით და სულიერი მღელვარებით, გარეგნულად ისეთ მშვიდ ტონებშია გამართული, რომ მკითხველი მას ღებულობს, თითქო რაღაც ჩვეულებრივსა და აუცილებელს რასმე:

შენს წითელ კაბას... ბალაგანის ჯვრის გარდამოხსნას,

შენს ტუბერკულოზს და სინაზით ავად გამხდარ ხმას!

ძველი სონეტის მხოლოდ დარჩა... ერთი ტერცინა.



შაითან ბაზრის დაიხურა ყველა დუქანი.

ამოდის მთვარე - თავისმკვლელთა ლეშით მსუქანი.

ვანქის ტაძარში „Sabachtan” - ით შენ გაგეცინა.



მუხრანის ხიდზე დასახრჩობად კიდევ დავდგებით,

საქართველოში ცხოვრობდა ხომ – თვითმკვლელობაა.

ამიტომ გვიყვარს საქართველო ჩვენ თავდადებით,

ამიტომ მოგვწოვს და შეგვიდნობს ჩვენ ეს ობობა.



ძველი ორდენი თავისმკვლელთა: ილო, ზენონი.

ჩვენი ორდენი პოეტების შხამის ყანწებით.

თავისმკვლელობის თავზე დაგვფრენს იგივ დემონი:

მე ვხედავ იმ მორგს, მოწამლული, სადაც დავწვებით.



ღმერთს , პოეზიას, შენს სიყვარულს მე დავაფიცე:

წამებულებზე მოცულობდეს ტანიტ ტაბიძე!



ტიპიური სიმბოლისტური ლექსია, რომელმაც სიმბოლიზმის ქრესტომათიაში შეიძლება დაიკავოს თავისი კუთვნილი ადგილი. ამას განაპირობებს ნაწარმოების მთელი მხატვრულ-იდეური შინაარსი, მისი პოეტიკა. მწუხარე განწყობილების გამომხატველი მეტყველება: ტუბერკულოზი, სინაზით ავად გამხდარი ხმა, მიცვალებულთა მორიგი, რელიგიური მხატვრული ტერმინოლოგია: ღმერთი, ჯვრის გარდამოხსნა, ვანქის ტაძარი, წამებულებზე ლოცვა – ყოველივე ამით შექმნილი პოეტური სახეები ხელს უწყობს ლექსის მთავარი სათქმელის თავისმკვლელობის იდეის რელიეფურ გამოკვეთას. თავიდანვე ანას გვანიშნებს შთამბეჭდავი მხატვრული სახე: „ამოდის მთვარე – თავისმკვლელთა ლეშით მსუქანი”, რაც ხაზს უსვამს თვითმკვლელობისათვის უფრო შესაფერ ღამეულ სიტუაციას. აქვე ამას მოსდევს ეროვნულობის ტრაგიკული შეგრძნება: „საქართველოში ცხოვრება ხომ – თვითმკვლელობაა”. ეს მხატვრული გამონათქვამი უნდა ემყარებოდეს უსაზღვრო სიყვარულს სამშობლოსა და მისი ისტორიისადმი, რომელიც აღსავსეა დრამატიზმით, განუწყვეტელი უბედურებითა და ტანჯვით. ყოველ შემთხვევაში, ესაა სიმბოლისტი პოეტის ეროვნული მსოფლგანცდა. მაინც აქ, ჩვენი ფიქრით, მთავარია ლირიკული გმირისათვის უკვე გადაწყვეტილი საკითხი: „თავის მკვლელობის თავხე დაგვფრენს იგივ დემონი”. ამის თქმის საბაბს მას აძლევს თავისმკვლელთა ძვირფასი სახელების გახსენება და თავდავიწყების შხამით სავსე ცისფერი ყანწები.

ვერსიფიკაციის თვალსაზრისითაც ლექსი ორიგინალურ შთაბეჭდილებას ტოვებს, იგი უკუღმა დაწერილ სონეტს ჰგავს, სადაც დასაწყისს ორ ტერცინას ორი კატრენი მოსდევს, ფინალში კი მოცემულია პარალელურრითმიანი ორი ტაეპი, რომრლიც ამთავრებს ლექსის მხატცრულ ორგანიზაციას როგორც აზრობრივად, ისე სტრუქტურულად.



სდგას კიბის თავზე სევდიანი ცრუ სახრჩობელა,

უცდის პოეტებს მოთმინებით, როგორც გადია.

ყორანი მოსჩანს საიქიოს მახარობელად,

თავის მკვლელები ყირამალას სწრაფ გადადიან.



ეს სიტყვები ტ. ტაბიძისა ნუ გვეგონება. ეს არის ერთი სტროფი ვალერიან გაფრინდაშვილის ლექსიდან „ვერის კიბე”, მისი აქ დამოწმების მიზანი გასაგები უნდა იყოს. ამით ჩვენ გვინდა ვაჩვენოთ მოტივთა თუ განწყობილებათა ის ერთიანობა და ნათესაობა, რაც აკავშირებს ეთმანეთთან ცისფერყანწელებს. თვითმკვლელეობა, საიქიოს მახარობელი ყორანი, სევდიანი ცრუ სახრჩიბელა – აი მხატვრული სახეები, რაც ასე ახლობელი და ორგანული იყო მათთვის,

ცნობილია, ვალერიან გაფრინდაშვილი ყველაზე უფრო ტიპიური სიმბოლისტია ცისფერყანწელთა შორის. სიმბოლიზმის ყველა ის ძირითადი დამახასიათებელი ნიშან თვისება თუ მოტივი, რაზედაც წეღან გვქონდა საუბარი, ყველაზე უფრო მკვეთრად და რალიეფურად სწორედ ვ. გაფრინდაშვილის ლირიკაში გამოვლინდა. სწორედ მას ჰქონდა შექმნილი სინამდვილის თავისებური მოდელი, საკუთრად თავისი, გამოგონებული სამყარო, რომლის ბინადრები, ავტორთან ერთად, იყვნენ: ორეულები, მირაჟები, მოჩვენებები, სიზმრები, სარკეები, ოფელიები, დაისები, აშორდია, პრინცი, მაჩაბლის მთვარე, თავისმკვლელები და სხვა. საკვირველი და საინტერესოც, რომ მთელ ამ უჩვეულომხატვრულ ფაქტურას მონახული აქვს შესაფერისი გამომსახველობითი ყალიბი, რაც ქმნის სუფთა გაფრინდაშვილისეულ პოეტიკა. სხვათა შორის, მას ეკუთვნის ასეთი მხატვრული ფორმულა – ლექსი „ყელსახვევის პოეტიკა”, რაც არაერთხელ გვხვდება მის პოეზიაში. სარკის წინ მდგარ პოეტს ეჩვენება, რომ მისი ორეული კარნახობს ყელსახვევით თავის ჩამოხრჩობას.

მაგრამ ვ. გაფრინდაშვილი მაინც მიჩნეულია უფრო ოფელიებისა და დაისების მომღერლად. ეს ორი მხატვრული სახე, რაც ლიტერატურული გზითაა შეჭრილი მის პოეზიაში, თითქმის გაბატონებულ ადგილს იჭერს პოეტის სახეობრიბ მეტყველებაში. ისინი მოხმობილია სრულიად სხვადასხვა აზრისა და სხვადასხვა სიტუაციების გამოსახატავად. თუმცა აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ აღნიშნულ სახეთა ჭარბი გამოყენების გამო ხშირად იქმნება განწყობილებათა ერთფეროვნება, მაგრამ პოეტური სიმაღლის ნორმა ყოველთვის დაცულია. „ჩემი ოცნება ოფელიას კავალერია”, - ამბობს ერთგან პოეტი.ბედნიერად მიგნებული თქმაა! და განა მარტო ეს, ოფელია, როგორც პოეტის მუზა მრავალ გზის ჩნდება მის ლექსებში, თავისი სინატიფითა და სათნოებით, წმინდა სინსნულითა და ნაზი მელანქოლიით. ვ. გაფრინდაშვილის ლექსების ლირიკული გმირი დანიელი პრინცის კეთილსობილი რაყიფია და ოფელიას დღესასწაულს ჩვენი საუკუნის ოციანი წლების გარიჟრაჟზე იხდის:



მხოლოდ ერთი დღე წელიწადში ვიუქმო მინდა -

ოფელიას დღე – საოცნებო როგორც მირაჟი.

შემოდგომაზე გაფითრდება ჰაერი წმინდა.

მზეთუნახავი გამოჩნდება ცის დაირაში.



წვიმის ასული – სევდიანი და უწყინარი -

ავდარის წვეთებს ჩამიჰყვება ვით ანგელოსი,

იმას მიიღებს აღტაცებით ლირჯი მდინარე,

დაიცრემლება ჟანგიანი სახე მდელოსი.



ეს დღე იუქმეტ ჩემთან ერთად – თქვე პოეტებო!

პრინცის საცოლოს გაგიჟებულს ეცით თაყვანი.

განმეორებულს იორდანეს ბრბო მოედება:

იქნება ქალი ტალღებიდან ამოსაყვანი.



ვალერიან გაფრინდაშვილისათვის ოფელია იგივეა, რაც გალაქტიონისათვის მერი და ბლოკისათვის კლეოპატრა.

გარდა დამოწმებული პოეტებისა, ცისფერყანწელთა ლიტერატურულ ორგანოებში ხშირად აქვეყნებდნენ თავიანთ ლექსებს კ. ნადირაძე, ნ. მიწიშვილი, შ. აფხაიძე, რ. გვეტაძე და სხვ.

როგორც ითქვა, ქართვეკ სიმბოლისტთა ლირიკის თემატიკური რკალი უმთავრესად დეკადენტურ კამერული მოტივებით იყო შემოზღუდული. ბევრია ნათში სპეციფიკურად ქართული იერით შეზავებული ელემენტი, ბევრია უცნაურობანი, მკითველის გასაოცებლად საგანგებოდ შეთხზული მხატვრული სახეები და განსჯანი. ნათქვამის დასადასტურებლად რად ღირს მარტო გავიხსენოთ რ. გვეტაძის ლექსების მთელი წიგნი „ვირების მესია”, სადაც ეს შინაური ცხოველები უჩვეულო ყურადღებისა და თავისებური იდელიზაციის საგანს წარმოადგენენ. ესეც კია, რომ ზოგი ადგილი ამ ლექსებიდან არ არის პოეტურობას მოკლებული, როგორც მაგალითად:



პარასკევს ყაფანზე გაყიდეს ჩოჩორი,

სტიროდა საბრალო თაფლისფერ თვალებით.

ახალმა პატრონმა მოპარსა ქოჩორი

და ჭიშკრის სვეტები მოსჭედა ნალებით.



სახედრების ესთეტიკა, თი შეიძლება ღნიშნულ ციკლს ასე ეწოდოს, უთუოდ ცისფერყანწელის „აღმოჩენაა”, როგორც აღნიშნავდა კრიტიკა,

კაი ხანია, არსებითად შეთანხმებული ვართ ქართული სიმბოლისტური სკოლის საერთო შეფასებაში. ცისფერყანწელთა, როგორც ბუჟუაზიულ-დეკადენტური ლიტერეტურული მიმართულების გამომხატველთა, კრედო ემყარებოდა იდეალისტური გნოსეოლოგიის საფუძვლებს და, რასაკვირვრელია, სოციალისტური კულტურისათვის მიუღებელ მოვლენას წარმოადგენდა. ჩვენი ნეგატიური დამოკიდებულება სიმბოლიზმის იდეურ-ესთეტიკური პრინციპებისადმი სრულებითაც არ გვიშლის ხელს ისტორიულო ობიექტურობით შევხედოთ აღნიშნული ლიტერატურული სკოლის გარკვეულ დამსახურებას მსოფლიო ხელოვნებისა და, კერძოდ, ქართული პოეზიის წინაშე. ეს დამსახურება ძირითადად განეკუთვნება მხატვრული ოსტატობისა და პოეტური დახელოვნების სფეროს. სიმბოლისტებმა უმაღლეს საფეხურზე აიყვანეს ლექსის მუსიკალური ბგერადობა და საერთოდ პოეტური მეტყველების კულტურა. სიმბოლიზმმა მსოფლიო პოეზიას შესძინა ისეთი გამოჩენილი ოსტატები როგორებიცაა: ვერლენი, რემბო, მალარმე, რილკე, ბლოკი, ბრიუსოვი და სხვ. როგორც ვიცით, სიმბოლისტური ხელოვნების მძლავრი გავლენის ქვეშ მოექცა ქართველ პოეტთა ბრწყინვალე პლეადა: გ. ტაბიძე, ტ. ტაბიძე, პ. იაშვილი, ვ გაფრინდაშვილი, გ. ლეონიძე. იგულისხმება, ცისფერყანწელი ერთნაირად როდი იყო მოწამლული მოდერნიზმის ბანგით. დეკადენტური მოტივები თოთოეული მათგანის შემოქმედებაში სხვადასხვა დოზითაა შეჭრილი. მაგალითად, თუ ისინი შედარებით წამყვან როლს ასრულებდნენ ვ. გაფრინდაშვილის, პ.იაშვილის და ტ. ტაბიძის, უპირატესად მაინც ვ. გაფრინდაშვილის, პოეზიაში, სამაგიეროდ, მათი გავლენა მინიმუმამდეა დაყვანილი გ. ლეონიძის ლექსებში.

მართალია, ქართული სიმბოლისტური პოეზია, თავისი იდეურ-თემატიკური შეზღუდულობით გვერდს ივლიდა ეროვნული პოეტური კულტურის მაგისტრალურ ხაზს, მაგრამ ისიც უცილობელი ფაქტია, რომ ცისფერყანწელთა პოეტური ნამუშაკევი წინ სწევდა, ხელს უწყობდა ქართული ლექსის სრულყოფასა და განვითარებას ფორმისეული თვალსაზრისით. გ. ტაბიძის, ი. გრიშაშვილის, ა. აბაშელის, ტ. გრანელის გვრდით ცისფერყანწელებმა დიდი წვლილი შეიტანეს ქართული ლექსის განახლების, მისი პროფესიული კულტურის ამაღლების საქმეში. ფრაზის დახვეწილობა, ტაეპთა ორკესტრული შეწყობა, მხატვრულ სახეთა რთულპლანიანობა, ტევადობა სავსებით ხელშესახებია ქართველ სიმბოლისტთა ლექსებში. მეტაფორული წყობის სირთულის მიუხედავად, ხშირად მათი ლირიკული ნაწარმოები, სტრიქონოს განსაკუთრებული მოქნილობის წყალობით, ნატიფია და სასიამოვნოდ მოსასმენი. ამის საუკეთსო ნიმუშია, თუნდაც, უდროოდ დაღუპული ნიჭიერი პოეტის შალვა კარმელის ლექსი „სემირამიდის ბაღი”, რომლის ერთ სტროფს ვთავაზობთ მკითხველს:



გადმოკიდულა ციდან

სემირამიდის ბარი.

გულია ერთი ციდა

და მთის ოდენა დაღი.



ამ პოეტური კონტექსტის ყოველი კომპონენტი ამართლებს თავის დანიშნულებას. მიუხედავად სევდანარევი ტონისა, ლექსი თავისუფლად და ლაღად მომდინარეობს.

აქ შეიძლება წამოიჭრას კითხვა: თუ ცისფერყანწელთა ნაწარმოებების მხატვრული ფორმა ჩვენთვის მისაღებია, ხოლო შინაარსი მიუღებელი როგორ შეიძლება ეს ვითარება შევუთავსოთ ფორმისა და შინაარსის მთლიანობის აუცილებელ მოთხოვნილებას? ამ კითხვაზე, ჩვენი ფიქრით, შემდეგი პასუხის გაცემა მოხერხდება: ის, რაზედაც წერდნენ და რასაც ფიქრობდნენ ქართველი სიმბოლისტები, მათთვის აბსოლუტურად მახლობელი და მისაღები იყო, ფორმისა და შინაარსის გათიშულობის პრობლემა მათ წინაშე არა მდგარა, ისევე, როგორც არ მდგარა ეს საკითხი სიმბოლიზმის მამამთავართა წინაშე. პირიქით, ისინი სიმბოლიზმის დიდ დამსახურებად მიიჩნევდნენ სწორედ ფორმისა და შინაარსის ერთიანობაში წარდგენას.

იმ დროის ქართული კრიტიკა უარყოფიტად აფასებდა მათი ლექსების როგორც იდეურ შინაარსს, ისე ფორმალურ მხარეს. ჩვენი დღევანდელობის პოზიციებიდან ისტორიული თვალსაზრისით ვუყურებთ ცისფერყანწელთა პოეზიას, ვარჩევთ მის ნაკლოვანსა და რაციონალურ მხარეებს, უარყოფითს თავის ადგილს მივუჩენთ, ხოლო სასარგებლოსა და გამოსადეგს ვღებულობთ, ვიყენებთ და ვავითარებთ მას თანამედროვე შემოქმედებიითს პრაქტიკაში. სწორედ ასეთ სასარგებლო ელემენტად მიგვაჩნია ცისფერყანწელთა მიღწევები ლექსის მხატვრული ფორმის დამუშავების სფეროში. მათი გამოცდილება ამ მხრივ აითვისა და განავითარა შემდეგი პერიოდების ქართულმა პოეზიამ.

დაახლოებით 1924-1925 წლებიდან იწყება ახალი ხანა ქართული სიმბოლისტების შემოქმედებაში. ამ დროიდან მათს ლექსებში თანდათან სუსტდება დეკადენტური ნაკადი, თანდათან ნაკლებად იჩენს თავს მოდერნისტული ესთეტიკის ნიშნები და ტენდენციები. ეს ფერისცვლება დაეტყო მათი ლირიკის როგორც იდეურ-შინაარსობრივ, ისე მხატვრულ-გამომსახველობით მხარეს. ამგვარი ცვლილებები ცისფერყანწელთა პოეზიაში, რა თქმა უნდა დაკავშირებული იყო ეპოქისეული მოვლენების სწრაფ განვითარებასთან. ამით იმის თქმა კი არ გვინდა, რომ სიმბოლისტებმა ერთბაშად უარი თქვეს თავიანთ ლიტერატურულ შეხედულებებზე და სოციალისტური ესთეტიკის პლატფორმაზე გადმოვიდნენ, არა, ჩვენ აქ ვადასტურებთ იმ უეჭველ ფაქტს, რომ სიმბოლისტურ-დეკადენტური მოტივები ცისფერყანწელთა შემოქმედებაში კარგავს თავის პრივილეგიას და ნელ-ნელა ადგილს უთმობს პატრიოტიზმის, სიცოცხლით დაინტერესების, ბუნების, ჯანსაღი შეგრძნებისა და მშვენიერებით ტკბობის ტენდენციებს. ამასთანავე,აქვე სპორადულად თავს იჩენს ახალი ცხოვრებისადმი ყურადღების, საბჭოთა თემატიკის გამოვლენის ცალკეული გაუბედავი ნიშნები. მაშასადამე, აღნიშნული წლებიდან იწყება ქართველ სიმბოლისტთა გადახალისების პერიოდი, მათი სოციალისტურ აღმშენებლობასთან დაახლოების ტენდენცია, რაც თანდათან ვითარდება და ოცდაათიანი წლებისთვის უკვე არსებითსა და გადამწყვეტ ხასიათს ღებულობს.

ცისფერყანწელთა პოეზიაში ამგვარი პროცესის დაწყების შედეგად ოციანი წლების მეორე ნახევარში ქართულ ლირიკას შეემატა ბევრი შესანიშნავი ნაწარმოები, ხოლო ზოგიერთი მათგანი ჩაითვლება მეოცე საუკუნის ჩვენი ლირიკული პოეზიის შედევრად. მაინც, რომელი ლექსებია ესენი? ტიციან ტაბიძის: „ლექსი მეწყერი”, „მაშ გამარჯვება...”, „რაირია”,, „ანანურთან”, „ირონი აქებს იალაღს!”; პაოლო იაშვილის: „თბილისი”, „უნდა ააყვავდეს მალე ქვიშნები”, „პოეზია”; გიორგი ლეონიძის: „ნინოწმინდის ღამე”, „ყივჩაღის პაემანი”, „ყვირალობა”, „ციცარი”, „მე ვკითხულობდი ქართლის ცხოვრებას”; ვალერიან გაფრინდაშვილის: „ისეთი ლექსი”, „ფეხსაცმელის მწმენდელთან”; კოლაუ ნადირაძის: „რომანსი”, „იმერეთი”, „ორი ქოჩორა” და სხვა მრავალი. ვკითხულობთ ამ ლექსებს და თვალნათლივ ვრწმუნდებით, თუ როგორ გვეცლება სიმბოლიზმის ხელიდან ბურუსი და თანდათან მის ადგილს იჭერს რეალისტური პოეტური ენა, გამჭვირვალე სახეობრივ-მეტაფორული წყობა, რითაც გადმოცემულია სიცოცხლისადმის სიყვარულის განცდა და სხვა ბუნებრივი ადამიანური ემოციები.

გაზაფხულის ხალისიანი მოლოდინისა და ადამიანური სევდის მაუწყებელია, მაგალითად, პ. იასვილის შემდეგი სიტყვები:



უნდა აყვავდეს მალე ქვიშები,

უნდა ბალახი დილამ დათრთვილოს,

მე ამ ზაფხულზე დავინიშნები

და მივატოვებ ჩემს საქართველოს.



დასახელებულ ლექსებში შევხვდებით აგრეთვე ჩვენი მძიმე ისტორიული წარსულის მძაფრი და რეალისტური განცდის ნიმუშს. სიტყვაზე, გ. ლეონიძის ლექსი ხელშესახებ წარმოდგენებში აცოცხლებს ქართველი ხალხის გამანთავისუფლებელი, სასტიკი ბრძოლების სურათს და გადარჩენილი ქვეყნის ხილვით გამოწვეულ სიხარულს:



მე ვკითხულობდი „ქართლის ცხოვრებას”

წუხელის დიდხანს,გათენებამდი,

როგორ გლეწავდნენ ჩემო ქალაქო,

სისხლით მოედნებს როგორ ღებავდი!



გამოვვარდები, ხარ თუ აღარა,

კიდევ გაისმის ქუჩებში ჩეხა?

ვხედავ შენს სახლებს, ვხედავ შენს აბრებს

და მიხარიან, რომ ისევ დგეხარ!



შევხარი დილის ორთქლიან პურებს,

ახალ სართულთა წითელ აგურებს

ვარდის საპალნეს ტაბახმელიდან

და მას,

- ამ ვარდებს ვისაც არგუნებ!



ანდა, ავიღოთ კ. ნადირაძის ლექსი „ორი ქოჩორა”, რომელიც მსუბუქი იუმორით შეფერილ ნახევრად ჟანრულ, ნახევრად სატრფიალო ეპიზოდს გადმოქვცემს. ლირიკული გმირი ვეღარ ივიწყებს ვარიების გამყოდველ ლამაზ გოგონას:



მას შემდეგ დიდმა დრომ გაიარა,

ორი ქოჩორა დღეს ვიღას ახსოვს?!

მაგრამ ჩემს გულში ჩარჩა იარა

და მოგონება მოწყენას მაქსოვს.



და ყოველ კვირას გულის ცახცახით

მე ნაცნობ ადგილს ვუახლოვდები,

მაგრამ ვერ ვხედავ სანატრელ სახეს

და უიმედოთ ისევ ვღონდები.



ზემომოყვანილ პოეტურ მაგალითებში ჩვენ შეუცდომლად ვადასტურებთ სიმბოლიზმის, როგორც მხატვრულ-სტილური ხერხის, უარყოფას, ცხოვრებისეული მოვლენებისადმი ყურადღების გამახვილებას, მხატვრული მეტყველების სისადავისკენ ორიენტაციას.

საკითხთა და მოტივთა იმ წრეს, განწყობილებათა და მხატვრულ სახეთა იმ ხასიათს, რასაც ცისფერყანწელთა აღნიშნული პერიოდის ლექსებში ვხვდებით, შეგვიძლია პირობითად ნეიტრალური თემატიკა ვუწოდოთ, რაც გარდამავალი ეტაპია საბჭოთა აღმშენებლობის, ახალი ადამიანების ჰეროიკული საქმიანობის პოეტური ასახვისთვის.

როგორც ითქვა, აღნიშნული წლებიდან ცისფერყანწელთა შემოქმედებაში, მართალია არათანმიმდევრულად, მაგრამ მაინც ჩნდება აქტუალური თემატიკა. მათი ლექსები ეხმაურება საერთაშორისო პოლიტიკურ საკითხებს, ახალი საქართველოს აღმშენებლობის ზოგიერთ დამახასიათებელ მოვლენას, რევოლუციურ წარსულს. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ვ. ი. ლენინისადმი მიძღვნილი ლექსები, რომლებიც შთამბეჭდავი პოეტურობით წარმოგვიდგენენ სოციალისტურ სახელმწიფოს შემქმნელის, მშრომელი კაცობრიობის ბელადის ნათელ სახეს, მისი გარდაცვალების გამოწვეულ მწუხარებას. ამ ნაწარმოებებიდან შეგვიძლია დავასახელოთ: პ. იაშვილის „ლენინს” (1924 წ.), კ. ნადირაძის „წითელი მოედანი” (1924 წ.), მისივე „ვლადიმერ ლენინს” (1925 წ.), ვ. გაფრინდაშვილი „ორი ძმა”, „ალექსანდრე ულიიანოვის ხსოვნას” (1928 წ.) შ. აფხაიძე „გემლენინი” (1926 წ.); აქვე შეიძლება გავიხსენოთ ცისფერყანწელთა თანამგრძნობის სანდრო შანშიაშვილის „ლენინი ჯავშანზე” და განსაკუთრებით კი მისი პოპულარული „დედისერთა ლენინთან”.

აქტუალურ თემატიკას განეკუთვნება აგრეთვე ცისფერყანწელთა შემდეგ ნაწარმოებები: ვ. გაფრინდაშვილის „პარიზის კომუნა, 18 მარტი 1871 წ.“ (1925 წ.), მისივე „ჩინეთი” (1924 წ.), ტ. ტაბიძის „სტალინი”(1927 წ.), რ. გვეტაძის „მერკვილაძის ტყვია” (1925 წ.), კ. ნადირაძის „1905 წ.” (1924 წ.) და სხვ.

როგორც ვხედაავთ, ცისფერყანწელთა პოეზიაში ნელ-ნელა, სიმბოლისტური მოტივების აშკარა შემცირების ხარჯზე, წინ იწევს და შესამჩნევ ადგილს იჭერს ნეიტრალური და აქტუალური თემების ამსახველი ნაწარმოებები. ამ დროიდან უკვე ცხადად შეიმჩნევა, რომ ქართველი სიმბოლისტები თანდათან უარს ამბობენ ძველ შეხედულებებსა და განწყობილებებზე, უკან იხევენ სიმბოლიზმის პოზიციებიდან და თუმცა შეფერხებებით, მაგრამ მაინც შემოქმედებითი გადაიარაღების გზით მიემართებიან.

ჯერ კიდევ 1926 წელს ტ. ტაბიძემ სცადა მხატვრული სიტყვით მოეხაზა ახალი მცხეთის კონტურები. საამისოდ პოეტმა უხვად მიმართა ძველი და ახალი მცხეთის კონტრასტული დაპირისპირების მხატვრულ საშუალებებს. ლექსში, რა თქმა უნდა, არ არის მოცემული ახალი მცხეთის სრული მხატვრული სურათი, ოღონდ პოეტი მაინც გრძნობს ახალი აღმშენებლობის ზოგიერთ დამახასიათებელ ნიშანს, ზაჰესის ცეცხლით გამოწვეულ სიმხურვალეს. რაც მთავარია, მას სჯერა მებრძოლი კლასის შემოქმედებითი ენერგიისა და სრული დარწმუნებით აცხადებს:



ვინ დახრის დროშას მაღალტარიანს,

როცა ის მოაქვს პროლეტარიატს?...



მაგრამ ტ. ტაბიძე, როგორც ნამდვილი შემოქმედი, შინაგანად გრძნობდა რომ არც მისი და არც სხვა ცისფერყანწელთა ლირიკული პოეზია ჯერ კიდევ სათანადოდ არ უპასუხებდა დროის მოთხოვნილებებს, რომ საჭირო იყო სრული შემობრუნება ახალი ცხოვრებისაკენ, საჭირო იყო ხალხის გულთან ახლო მისვლა. ეს აზრი მან ჩვეული გულწრფელობით გაუზიარა მკითხველს ლექსში „თბილისის ღამე“



***

20-იანი წლების ესსეისტებისთვის პოეზია იდუმალების გარეშე არ არსებობს. პოეზია კი ის სფეროა, რითაც საქართველომ თავისი სულიერი არსებობა შეინარჩუნა. ერთ-ერთ ესსეში ვკითხულობთ: ,,… ედგარ პოე ამბობს:,,პოეზია იმიტომ არის შესაძლებელი, რომ სიზმარი არსებობსო''. ალბათ საქართველოშიც იმიტომ უყვართ პოეზია, რომ მისი სიცოცხლე ხანგრძლივი სიზმარია. საქართველოს მისდევენ ათასეული საუკუნეები, აგლეჯენ სამოსს, მაგრამ იგი ფენიქსივით განახლებული მიდის და მიდის შეუდრეკლად. მემატიანეები იქანცებიან თვალყურის დევნებით, მისი წარსული უხსოვარ სიზმარშია დაკარგული და კიდევ ახალი სიზმრები ელოდება მის თვალებს… საქართველო სავსეა ნანგრევებით, მაგრამ იგი სავსეა აგრეთვე ახალი იმედებით. ქრისტესავით გააკრეს იგი მრავალჯერ ჯვარს, მაგრამ ქრისტესავით დგებოდა იგი მესამე დღესა და პოეზია იყო მხოლოდ მისი ერთგული მეგობარი და მისი ცრემლების შემშრობი…'' (105).

იდუმალი აქ სიზმრის სახითაა მოცემული. სიზმარი კი პოეზიასთანაა დაკავშირებული. სიზმარი - პოეზია ის სფეროა ავტორისთვის, რომელმაც საუკუნეების მანძილზე შეიფარა, შეინახა და სულიერი სიმთელე შეუნარჩუნა საქართველოს. აქაც ქართველ ესსეისტთათვის ჩვეული პოზიციაა გამჟღავნებული: თვით სიზმარიც კი არ აღიქმება `მიწისგან~, რეალობისგან სრულიად გათიშულად.

კიდევ უფრო აძლიერებს ,,იდუმალისადმი'' შემოქმედებით ინტერესს სიმბოლისტური მრწამსით ნაკარნახევი განწყობილება. სიმბოლისტური ესთეტიკის ერთი პირობა, მალარმეს სიტყვით ისაა, რომ ,,საგნის დასახელება ნიშნავს სიმოვნების სამი მეოთხედის გაქრობას. სიამოვნება შედეგია საგნის თანდათანი გამოცნობისა, - პოეზიაში უნდაიყოს იდუმალება''.

,,სიტყვის ალქიმიის'' საშუალებით პოეზიაში მუსიკა და ფერწერა შეიჭრა. ყოველივე ერთად იდუმალთან მიახლებას, ხელშეუვლების წვდომას მეცადინეობს. ზოგჯერ სიტყვა უძლურიც იყო გადმოეცა სიმბოლისტ პოეტთა რთული გრძნობანი და განწყობილებანი, მაშინ ისინი მრავლისმთქმელ სიჩუმეს, დუმილს - იდუმალის ესთეტიკის ერთ-ერთ გამოვლინებას - აფარებდნენ თავს. ვალ. გაფრინდაშვილის სიტყვით. ეს სიჩუმეც კი გრძნეულია, ათასი ნიუანსის, ათასი შუქ-ჩრდილის დამტევია: ,,… არა სიჩუმე სინემატოგრაფის ლანდების, არამედ სიჩუმე ცეცხლის, რომელსაც შეუძლია, როგორც ქარს შექმნას ხმაურობის და გრიგალის ოპერა…'' (41). დუმილი ზოგჯერ უდიდესი ჭეშმარიტებაა ვალ. გაფრინდაშვილის აზრით. ხანდახან დადუმებით უფრო მეტს და მნიშვნელოვანს მიგვანიშნებს პოეტი, ვიდრე ენაწყლიანი, მოსწრებული, მოხერხებული საუბრით.

სულის ამგვარი უკიდურესი გაფაქიზების მაგალითად გვესახება ,,ქართული მინიატურის უნაზესი მოცარტის''(47). ,,ფერწასული იდუმალების'' (8) მხატვრის სანდრო ცირეკიძის შემოქმედება. ცისფერყანწელი პოეტის სამყარო ტიპიური გამოვლინებაა იმ ესთეტიკის, რომლის მიხედვითაც ყველაზე მეტად საგანთან ,,ფრთხილი'' მიახლება. ,,ფრთხილი'' შეხება ფასდება. ქართველ პოეტთა შორის იგი ერთ-ერთი უპირველესი ,,მცველი მთრთოლვარე პაჟია იდუმალების'' (45) სანდრო ცირეკიძემ სრულიად შეგნებულად ირჩია თავის შემოქმედების ფორმად მინიატურა. ეს გახლდათ ამომწურავი პასუხის, სიცხადის, საგნის ყოველმხრივი შემეცნების სრულიად აშკარა უარყოფა, ბოლომდე უთქმელით, მინიშნებით გატაცება. თავის ესსეებში მას ნათლად აქვსგადმოცემული ესთეტიკური მრწამსი, რითაც თითქოს ზურგს უმაგრებს საკუთარ შემოქმედებას.

სიმპტომატიურია სანდრო ცირეკიძის იდეალის გამოსახატავად ესსე ,,სათაური პოეზიაში''. აქ ავტორი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს მწერლის შემოქმედებაში სათაურს, როგორც მთავარის, საგნის არსაბითი ნიშნის გამოთქმას (134). შემოქმედი ხელოვნების მისიად ღრმად დაფარული, იდუმალი სფეროაბის წვდომას სახავს. ,,გრძელად თქმას'', შედარებებით და ღწერებით დატვირთულ თავმოსაბეზრებელ მწერლობას ყავლი გაუვიდა. სანდრო ცირეკიძის აზრით. თანდათან მეტი ფასი ედება მეტაფორას, მინიატურას… ამ გზას ,,რომანიდან სათაურთან მივყავართ… შეიძლება წიგნების მაგივრად სათაურების წერა დავიწყოთ'' მწერლის თქმით. ეს ადვილი სავალი როდია. იგი ,,ბეწვის ხიდია პოეზიის სასუფეველში და მასზე სიარული ემარჯვება მარტო რჩეულებს''.

ესსეში `პარალელები~ სანდრო ცირეკიძე ზედაპირული მოვლენების შემეცნებას ფოტოგრაფიის და მეცნიერების საქმედ სახავს. მოვლენათა `თავისებური დალაგება~ სტილიზაცია და მოდერნიზმია. მოვლენების იქით საგნები იზმორებიან უცხონი~. პოეზია და რელიგია - ორივე `მოვლენათა გადაღმა იხედება, მაგრამ რელიგია ამ ქვეყნის ნამდვილ ორეულს ეძებს, საიქიოს სახით სურს უკვდავებას ეზიაროს. აქ იყოფა რელიგიისა და პოეზიის გზები. პოეტი ამ ქვეყნადვე თვით ქმნის მარადიულ ღირებულებას - პოეტურ სამყაროს. სანდრო ცირეკიძისთვის ერთგვარ პოეტურ ფორმულად ჟღერს ვალერიან გაფრინდაშვილის ფრაზა `ვაძლევ ქიმერებს მე - პოეტი აზნაურობას~. მისი სიტყვით, პოეტის მისია ესაა გამოარჩიოს მოვლენათაგან პოეტური ღირებულების მქონე, შეუცდომლად გაიგონოს `მარადიულობის შრიალი~… `პოეზია ქმნის ახალ ღირებულებას~, პოეტი - დემიურგია. იგი შორსაა `მარცვლების ერთი ზომით გადამთვლელისგან, მას `გამოუთქმელის~ დანახვა ძალუძს (131).

ამავე საკითხებს დასტრიალებს მწერალი ესსეში ,,პოეზიის ნაპირები''. პოეზიის რაობის დადგენის ცდამ აქ მისი საზღვრების საოცარი გაფართოება გამოიწვია. ცირეკიძის სიტყვით, პოეზია უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე ლიტერატურა, ვიდრე ხელოვნებაც კი. იგი ,,არ ეტევა ლიტერატურაში . ეს უფრო მაღალია და მისი თვალები ისვენებს ხან მუსიკაში, ხან მხატვრობაში. პოეტებია სკრიაბინი და გუდიაშვილი, პოეზია განცდაა (ხ, ჩ.) და მისი გამოთქმა შეიძლება პეტრარკას სონეტით, პროზით, სიმფონიით, უისტლერის საღებავებით''. ასე განსაჯეთ, ,,თქმის სიკეთეც'' კი არ არის სავალდებულო. აქ იკვეთება სანდრო ცირეკიძის პოზიცია, პოეზიის მისეული ხედვა: პოეზია მაშინვეა, როდესაც ათვისება იღებს მისნურ ხასიათს. მისი თქმა ფერებით და ხმებით არაა სავალდებულო.ასე ყალიბდება სახე გამოუთქმელი, მჭვრეტელი პოეტისა. იგი კარგ გამომთქმელ პოეტზე არანაკლები პოეტია, რადგან მას იდუმალის დანახვა, შეგრძნობა შეუძლია. ეს უკვე საკმარისი პირობაა პოეზიის საუფლოში დასამკვიდრებლად. ამიტომ არიან დანდრო ცირეკიძის და სხვა ცისფერყანწელი პოეტების რწმენითაც ალი არსენიშვილი და არჩილ მიქაძე პოეტები, ამ სიტყვის ნამდვილი გაგებით. თუმცა მათ არც ერთი სტრიქონი არ შეუტანიათ პოეტურ მწერლობაში, მაგრამ ისინი პოეტები არიან უთუოდ… ჩვეულებრივი ნივთები… მათთვის იბნიდებიან სხვა სამყაროს გამოსაჩენად (132). მართალია, პოეზიის ნაპირები სანდრო ცირეკიძემ უჩვეულოდ გააფართოვა, მაგრამ ამავე დროს მან იგი უჩვეულოდ დაავიწროვა კიდეც. მისი აზრით, პოეტია ის, ვინც ჩვეულებრივ მოვლენებსა და საგნებში უჩვეულოს დანახვის უნარით გამოირჩევა, დამოუკიდებლად იმისგან - შეუქმნია თუ არა მას თუნდაც ერთი სტრიქონი მაინც ლექსად. პოეზია არც ლიტერატურაა, არც ხელოვნება. ის მათზე მეტია, მაგრამ ამავე დროს ნაკლებიც: მეტია, რადგან მათს საზღვრებს მიღმაა.